TÜRKÇE DEYİMLERİN ANLATIM ÖZELLİKLERİ NELERDİR?
Deyimlerde biçimce kalıplaşmanın yanı sıra anlamca kalıplaşma da görülmektedir. Bu kalıplaşma da çeşitli anlatım biçimleri göstermektedir.
1. Dolaylı anlatım : Dolaylı anlatım özelliği gösteren deyimlerde deyimin içindeki bütün sözcükler temel anlamlannı yitirip yepyeni bir anlam oluşturmuşlardır:
borusu Ötmek, can damarına basmak, dizini dövmek, eli açık, imam suyu, köküne kibrit suyu dökmek ... gibi.
2. Yarı dolaylı anlatım : Bu tür deyimlerde, deyimi oluşturan sözcüklerden ancak bir ikisinde anlam değişmesi olmuştur :
acı çekmek, çilingir sofrası, çimdik atmak deyimlerinde acı, sofra, çimdik, sözcükleri temel anlamlarıyla kullanılmıştır.
3 . Dolaysız anlatım : Bu tür deyimlerde deyimin içindeki sözcüklerin anlamlarında bir değişme görülmez :
çoğu gitti, azı kaldı/ beşik kertme nişanlı/ a'dan z"ye kadar/ ağzına bir şey koymamak/ Allah bağışlasın/ canı sağ olsun/ dert ortağı/ para tutmak ... gibi.
4. Benzetmeli anlatım : "gibi, kadar" ilgeçleriyle kurulan deyimlerin çekimli bir fiille ya da adla yeni bir anlam kazanmak üzere bileştiklerinde benzetmeli bir anlatım oluşturduklarını görürüz :
arı kovanı gibi işlemek/ bacak kadar (boy, çocuk)/ bal gibi/ el kadar/ dolap beygiri gibi dönüp durmak/ tavşan boku gibi ne kokar ne bulaşır.... gibi
5. Karşılaştırmalı anlatım : Kimi deyimlerde bir kavram, olay, durum, bir kimsenin niteliği vb. karşılaştırma yoluyla anlatılmaktadır :
Ayranı yok içmeye atla gider sıçmaya/ Ayasofya'da dilenip Sultanahmet'te sadaka vermek/ Eleğim var sacım var komşuya ne borcum var/ Gelirse hane boş gelmezse daha hoş... gibi.
6. Öykülemeli anlatım : Kimi deyimlerde belli bir kavram, durum küçük bir öykü biçiminde anlatılmıştır :
Bizim tavuk bir yumurta yumurtlar yedi mahalle duyar, elin kısrağı küheylan doğurur, ses çıkmaz. / Maymun yoğurdu yemiş, artığını ayının yüzüne sürmüş.....gibi
7. Sorulu-yanıtlı anlatım :Bu tür deyimlerde soru-yanıt düzeni içinde bir kavramın, durumun anlatılmak istendiği dikkati çeker:
- Adın ne? - Mülayim Ağa - Sert olsan ne haR edersin? /
-Akıllınız kim? -öndeki zincirli /
-Deve gördün mü? -Yeden ölsün, gibi.
Cuma Ağus. 29, 2008 4:54 pm